Istorija

Preteča Beograda na tlu Palilule

Šire područje Beograda, pa samim tim i današnje Palilule, od formiranja prvih naseobina, predstavljalo je jedan od najznačajnijih regiona Balkana. Na to su bitno uticali Dunav, Sava i njihove brojne pritoke.

Arheološki nalazi potvrđuju da su naselja postojala i pre više od pet hiljada godina pre naše ere i da je upravo ovde središte starčevačke kulture koja pripada starijem neolitu i, nešto mlađe, vinčanske za koju najugledniji arheolozi, a među njima i Dragoslav Srejović, tvrde da je u vreme svog procvata bila najrasprostranjenija kultura na evropskom kontinentu.

Na Karaburmi su arheolozi pronašli tragove iz eneolita, prelaznog perioda od neolita ka metalnom dobu, a na Rospi ćupriji i drugim delovima današnje Karaburme brojna su nalazišta iz metalnog doba, to jest iz perioda između 3000 i 1800 godina p.n.e.

U trećem veku p.n.e. keltski Skordisci udarili su temelje današnjem Beogradu i to ne na Kalemegdanu i oko njega, gde se u vreme Rimljana i kasnije grad razvijao, već nizvodno pored Dunava – na Karaburmi, koja je svedok rađanja Singidunuma.

 Palilula je i u novijoj istoriji podsetnik na prohujale vekove i milenijume i stecište krupnih događaja. Tašmajdan je u raznim vremenima bio beogradsko groblje. Na njegovoj severozapadnoj strani nalaze se tragovi rimske nekropole. U okolini mogu da se nađu i turski grobovi, a početkom 18. veka tu je bilo i nemačko vojničko groblje. Stotinak godina kasnije knez Miloš je naredio da se na Tašmajdan premesti groblje sa Varoš kapije, da bi i sa Tašmajdana počelo da se uklanja od 1886. godine, kad je formirano današnje beogradsko Novo groblje. Premeštanje sa Tašmajdana okončano je 1927. godine.

U okviru pretpostavki o mestu na kome su, po naređenju turskog velikog vezira Sinan-paše 1595. godine spaljene mošti Svetog Save, najuverljivija je ona po kojoj je to učinjeno negde u okolini današnje Crkve Svetog Marka na Tašmajdanu. Pouzdano se, međutim, to ne može tvrditi "jer sigurno saznanje nije stiglo ni do srpskog Popečiteljstva prosveštenija koje je 23. januara 1845. godine molilo Načelstvo okruga beogradskog i Upravu varoši Beograda da se raspitaju „da li ko od žitelja po predanju izvrsno zna gde je to mesto“.

Kako je zabeleženo u starim spisima, na Tašmajdanu i oko njega bila je velika varoš "načičkana kućama". Vezuje se to za period između 1717. i 1739. godine kada je Beograd bio u rukama Austrijanaca koji su na prostoru današnje Palilule podigli Karlštat – Karlov grad, naseljen nemačkim zemljoradnicima i zanatlijama. A kada su, posle dve decenije, Turci ponovo osvojili Beograd, Karlštat je raseljen i od njega gotovo da nije ostao ni trag.

Čitav vek kasnije ovaj kraj počinje da se obnavlja, a njegovo plansko naseljavanje počinje 1830. po naredbi kneza Miloša koji je tadašnju Sava-malu nastojao da pretvori u „pravu varoš“. Savamalcima koji su želeli da se bave baštovanstvom i voćarstvom on deli besplatne placeve u kraju oko Tašmajdana. Može se reći da su to prvi Palilulci. Po kneževom odobrenju, pridruživaće im se potom Leskovčani, Nišlije, Vranjanci, žitelji iz zapadne Srbije i ostali Srbi koji su u sve većem broju stizali u Beograd. Glavno zanimanje bila im je zemljoradnja, pa je na Paliluli glavna ulica dugo bila Baštovanska, a jedna od glavnih Ratarska ulica.

Najznačajniji događaj za nezavisnost srpskog naroda i države  vezuje se za 30. novembar po starom, a 13. decembar 1830. godine po novom kalendaru, kad je na Tašmajdanu obnarodovan Hatišerif kojim turski sulatan i Velika porta daju unutrašnju samoupravu Srbiji i nasledno kneževsko dostojanstvo Milošu Obrenoviću.

Ime Tašmajdana – istorijskog jezgra Palilule – svedoči da je tu od davnina bio majdan – rudnik kamena i šalitre. Ispod tašmajdanskog platoa nalaze se pećine, lagumi koji postoje još od rimskog vremena, to jest od pre dve hiljade godina, kada je tu bio kamenolom. Ovde vađen kamen ugrađen je u temelje Beograda koji je nastajao iznad ušća Save u Dunav. Od njega su građeni  rimski sarkofazi, spomenici i mnoga zdanja tokom tih davnih vremena.

Palilula pamti i bombardovanje Beograda u više navrata u novijoj istoriji – od strane austrougarske vojske prvi napadi na Beograd počeli su 28. jula 1914. godine. Tokom Drugog svetskog rata Beograd je bombardovan više puta. Avijacija okupatorske Nemačke bombardovala je Beograd 6. aprila 1941. godine, čime je počela invazija na Jugoslaviju. To se ponovilo 7, 11. i 12. aprila. U bombardovanju Beograda 1941. godine poginulo je oko 2.200 ljudi. Tokom 1944. godine anglo-američke snage bombardovale su Beograd 11 puta.

Beograd je punih 78 dana bombardovan 1999. godine od strane NATO agresora iz 19. zemalja.

                        Nastanak  imena Palilula

            Ime Palilule pominje se prvi put početkom 19. veka i odnosi se na "selo smešteno na četvrt sata hoda" od grada opasanog šancem. O poreklu naziva Pelilule postoji više tumačenja.

            Istraživači smatraju da su ondašnje vlasti, po nekima lično knez Miloš, zabranili pušenje na uskim beogradskim ulicama zbog lako zapaljivih zgrada. Zato su tadašnji pušači palili svoje lule tek po izlasku iz varoši. Zapisana sećanja iz 1840. godine kažu da je "na jednom direku bila nacrtana lula" koja je objašnjavala namernicima da tu mogu slobodno da zapale svoju lulu. Pretpostavlja se da otuda potiče naziv Palilula.

            Prema drugim izvorima naziv Palilula ima nešto drugačije poreklo, ali kao geografski pojam datira, takođe, iz vremena s početka 19. veka.

            Poljski književnik Roman Zmorski, koji je u Beogradu boravio 1855. i 1856. godine, zapisao je: „Palilula je groblje sa malom crkvicom, nedaleko od Beograda. Nekada je tu, u blizini, stanovao grnčar koji je pekao lule, obično su ga zvali "pali-lula" i taj njegov nadimak vremenom je prešao na čitav kraj...“

Viđenje ovog Poljaka potkrepljuje činjenica da je na Paliluli jedan od najrasprostranjenijih zanata bio grnčarski jer je glina kao osnovna sirovina bila na dohvat ruke zahvaljujući majdanima na Karaburmi, Milićevom i Velikom brdu. A grnčarija se pekla u pećima sa dimnjacima koje su, zbog oblika, nazivali – lule.